Tháng Tư Nhìn Lại, Việt Tide Phỏng vấn Nhà văn Nhật Tiến về
Văn nghệ sĩ miền Nam trong những ngày đầu của cuộc thống trị
Việt Tide: Sau khi quân đội miền Bắc tiến vào Sài Gòn, chính quyền cộng sản đã bắt đầu ngay nỗ lực tập trungkiểm soát văn nghệ sĩ, xin anh cho biết về giai đoạn này?
Nhật Tiến: Thực sự là họ nắm rất vững sự sinh hoạt sáng tác của hầu hết các văn nghệ sĩ miền Nam do báo cáo từ những văn nghệ sĩ nằm vùng khi trước. Thí dụ như ở báo Bách Khoa thì có Hai Khuynh, Vũ Hạnh…chẳng hạn. Thành ra họ đã nghiên cứu và khi mới tiếp thu Sài Gòn, họ đã có sẵn danh sách phân loại văn nghệ sĩ rồi. Người nào bị đánh giá là có liên hệ mật thiết với Mỹ hay chính quyền cũ thì đã bị lùng bắt ngay trong đợt đầu ( nhà văn Mai Thảo trốn thoát trong đợt lùng bắt này). Tuy nhiên, một số đông đảo khác thì sau này chỉ có giấy gọi đến tận nhà từng người để tham dự một khóa học tập gọi là khóa bồi dưỡng chính trị dành cho văn nghệ sĩ. Địa điểm ghi danh, trình diện là trụ sở của tòa đại sứ Đại Hàn khi trước.
Việt Tide: Thế có đông người đến ghi danh không thưa anh?
Nhật Tiến: Có thể nói là rất đông, vì rằng khi nói đến văn nghệ sĩ thì không chỉ riêng có giới cầm bút mà bao gồm cả các ngành khác như nhạc, kịch, sân khấu, điện ảnh. Cho nên quang cảnh ghi danh trình diện rất đông đảo, tấp nập, sau này tôi được biết số người tham dự thuộc đủ mọi ngành đã lên tới khoảng trên 400 người.
Việt Tide: Ngày đầu tiên của khóa học đó như thế nào?
Nhật Tiến: Tất cả được tập trung tại một biệt thự lớn ở góc đường Hiền Vương và Trương Minh Giảng, hình như đó là căn nhà của thân phụ ông Nguyễn văn Thiệu. Sau đó mọi người được phân chia theo từng nhóm Bộ Môn như sân khấu, điện ảnh, ca nhạc, riêng bộ môn Văn và Thơ thì gộp chung thành một nhóm. Theo tôi nghĩ thì đáng lẽ khóa học phải được khai mạc ngay từ ngày đầu, nhưng chúng tôi rất ngạc nghiên khi thấy suốt trong ba ngày ròng rã, mọi người sau khi được phát cho một xấp tài liệu quay ronéo, lại chỉ ngồi đọc, và dò lỗi in ấn hay đánh máy sai. Sau này, tôi nhận ra rằng hình như khóa học đã nhận được chỉ thị từ Hà Nội bắt đình hoãn tạm thời để ban tổ chức điều chỉnh lại cơ cấu nhân sự điều hành khóa học. Lý do : Hà Nội không ngờ số lượng văn nghệ sĩ tham dự khóa học lại đông đảo như vậy và điều này có thể khiến họ nhìn ra tầm mức quan trọng của khóa học, nên thay vì giao cho Thành Uỷ và đám văn nghệ sĩ nằm vùng ở Sài Gòn đảm trách khóa học, họ đã cấp tốc chuẩn bị đưa từ Hà Nội vào những nhân sự có vai vế hơn trong giới văn học của miền Bắc như Huy Cận, Lưu Trọng Lư, Nguyễn Tuân, Tô Hoài, Bảo Định Giang…
Việt Tide: Nay thì anh có còn nhớ những ai đã đến tham dự khóa học đó không?
Nhật Tiến: Đông lắm, nhớ không hết, nhưng có thể kể: Nguyễn Thị Vinh, Đỗ Phương Khanh, Phạm Thiên Thư, Hồ Ông, Hồ Trường An, Tuấn Huy, Nguyễn Thị Hoàng, Nguyễn Thụy Long, Lệ Hằng, Nguyễn Thị Thụy Vũ, Tường Linh, Lê Thanh Thái, Minh Quân, Hoàng Hương Trang …. Nói chung là tổ văn, thơ cũng phải trên dưới 40 người. Còn bên bộ môn nhạc tôi thấy có Ban Thăng Long như nhạc sĩ Phạm Đình Chương tức ca sĩ Hoài Bắc, Hoài Trung, Thái Thanh.
Việt Tide: Tâm trạng của những người đến địa điểm tập trung đó theo anh thì như thế nào?
Nhật Tiến: Thật sự thì chúng tôi chẳng kỳ vọng học tập cái gì hết, nhưng khi đã chứng kiến một số đông bạn bè đã bị bắt giữ trước đó thì mình cũng phải tới tham dự thôi. Và cũng có thể nói, thời gian tham dự khóa học cũng là cơ hội cho chúng tôi có dịp gặp gỡ nhau để bàn tán, chia sẻ những tin tức và những băn khoăn lo lắng về tương lai.
Việt Tide: Thưa anh, khóa học diễn tiến như thế nào?
Nhật Tiến: Lễ khai mạc khóa học được tổ chức tại hội truờng của Bộ Thông Tin cũ, nằm trên đường Phan Đình Phùng, Sài Gòn.. Sau đó là các Tổ bộ môn sinh hoạt riêng. Chúng tôi được nghe trình bầy những đề tài nói về chủ nghĩa xã hội, đặc biệt là những vấn đề lập trường, quan điểm, nhiệm vụ của văn nghệ sĩ trong lãnh vực sáng tác. Bên cạnh những bài học có tính cách sách vở là những buổi thuyết trình của một vài cây bút gạo cội ở miền Bắc mà nội dung phô bầy những kinh nghiệm dấn thân của diễn giả trên con đường phục vụ xã-hội xã-hội-chủ-nghĩa. Chẳng hạn như nhà thơ Lưu Trọng Lư đã kể lại con đường phụcvụ “cách mạng” của mình và kêu gọi văn nghệ sĩ miền Nam hãy mạnh dạn đi theo con đường mà ông đã trải qua. Khoá học cứ thế kéo dài một tháng ròng rã và chấm dứt bằng một màn gọi là “ra điển hình”. Nói rõ hơn là Ban Tổ chức đã chỉ định một số văn nghệ sĩ phải đứng ra làm nhân vật “điển hình”. Mỗi người được chỉ định như thế phải lựa chọn 2 trong số tác phẩm đã in của mình để trình bầy trưóc khóa học và phải trả lời những câu hỏi đại để như : bối cảnh nào, động cơ nào, ý đồ nào đã sáng tác nên tác phẩm đó. Tôi là một trong những người bị chỉ định ra điển hình. Ngoài ra còn có nhà thơ Phạm Thiên Thư, nhà thơ Tường Linh, nhà văn Nguyễn Thị Thụy Vũ, nhà văn Lệ Hằng…
Việt Tide: Anh đã chuẩn bị gì cho sự xuất hiện trước khoá học như vậy?
Nhật Tiến: Trước khi ra “điển hình” chừng một tuần lễ thì Vũ Hạnh là người đã thông báo cho tôi biết về chuyện tôi đã bị chỉ định này. Anh ấy còn cho biết, trong số 2 tác phẩm “tự ý” chọn lựa, bắt buộc phải có cuốn Giấc Ngủ Chập Chờn. Theo một số bà con, hay bạn bè cũ từ Bắc vào cho biết thì cuốn này đã bị đánh giá là “cực kỳ phản động”.
Việt Tide: Anh vừa mới nhắc đến cuốn “Giấc Ngủ Chập Chờn”, xin anh nói sơ qua về cuốn truyện đó như thế nào?
Nhật Tiến: Giấc ngủ Chập Chờn do tôi sáng tác và ấn hành vào khoảng năm 1969, nội dung viết một vùng xôi đậu ở miền Trung ( hiểu như một vùng nằm giữa lằn ranh Quốc Gia và Cộng Sản, ban ngày thì do bên Quốc Gia kiểm soát, ban đêm thì du kích mò về làm chủ). Ở vùng đất đó,có những gia đình, anh thì đi lính quốc gia bên này, em thì theo đi du kích bên kia, dĩ nhiên là không tránh khỏi cảnh cốt nhục tương tàn. Trong thân phận của những người già cả của vùng đất đó, họ không hề quan tâm hay không hề biết gì đến vấn đề chính trị, và uớc vọng của họ chỉ đơn giản là muốn có một đời sống bình an, ấm no hàng ngày. Một nhân vật trong cuốn đó đã nói với đứa con trai đi theo du kích như sau : “Mầy theo ai mặc cha mầy ! Mà điều đi với bên đây thì còn có đôi giầy, cái áo mà bận. Chớ qua bên đó chết trần chết truồng, ai thương !”. Đấy, tâm tình người dân quê chỉ đơn giản có thế, nhưng chỉ như thế cũng đủ bị lên án là bôi nhọ “chính nghĩa” của Mặt Trận Giải Phóng Miền Nam.
Việt Tide: Thế thì ngày anh phải ra “điển hình” đó ra sao?
Nhật Tiến: Tôi chọn hai cuốn: cuốn thứ nhất là “Giấc Ngủ Chập Chờn” theo Vũ Hạnh gợi ý và cuốn thứ hai là cuốn”Thềm Hoang”. Và tôi cũng chuẩn bị rất kỹ phần phát biểu của mình, bởi vì theo tôi đây là một cuộc trực diện giữa một bên là những trí thức thưọng thặng của miền Bắc và một bên là chính tôi (do bị chỉ định), coi như một trong những ngưòi đại diện cho giới cầm bút miền Nam.
Việt Tide: Và họ đã hỏi anh những câu hỏi như thế nào?
Nhật Tiến: Trước hết họ hỏi về động cơ, hoàn cảnh viết cuốn sách đó. Tôi đã trả lời đại ý : Tôi di cư vào Nam năm 18 tuổi. Khi đó tôi chưa có ý thức chính trị gì nhiều, nhưng trước mắt tôi là cả triệu người di cư từ miền Bắc vào miền Nam. Điều này cho thấy chủ nghĩa cộng sản đã phải có vấn đề. Tuy nhiên, ý định vào Nam của tôi chỉ thực sự bắt nguồn từ cái tính thích phiêu lưu của tuổi trẻ. Vả lại sau hai năm, sẽ có tổng tuyển cử và tôi sẽ có thể trở về quê quán của mình. Sau đó thì chuyện tổng tuyển cử không được thực hiện và tôi nhận ra rằng miền Nam dần dà hình thành một quốc gia được thế giới công nhận. Cho nên tôi đã phục vụ quốc gia này trong tư cách một công dân, và ở tư cách công dân đó tôi đã viết tác phẩm này. Một câu hỏi khác mà tôi còn ghi nhớ được là của ký giả Thái Bạch. Anh này đứng dậy gằn giọng hỏi tôi: “Anh cho tôi biết, anh có liên hệ gì với tên phản động Nhất Linh?” Tôi chưa kịp trả lời thì chị Nguyễn Thị Vinh đã đứng dậy, chỉ mặt Thái Bạch và nói ngay “Anh muốn biết về Nhất Linh thì hãy hỏi tôi, vì tôi mới là người có nhiều liên hệ với nhà văn Nhất Linh hơn cả về mặt văn chuơng lẫn đời sống chính trị”. Nói chung tâm trạng của đa số anh chị em văn nghệ sĩ tham dự khóa vẫn còn giữ được tư cách của người cầm bút. Riêng tôi thì cho rằng cùng lắm thì cũng giống như những anh em bị bắt đợt trước thôi. Bản thân tôi và nhà tôi là Đỗ Phương Khanh trước khi tham dự khóa học cũng đã chuẩn bị sẵn một cái túi xách tay, trong có bàn chải đánh răng, cục xà bông để sẵn sàng đi tù như mọi người khác.
Việt Tide: Có một cuộc đấu khẩu rất sôi động trong khóa học về tương lai của nhà văn miền Nam. Anh có thể kể lại vụ này không?
Nhật Tiến: Một nhà văn nữ miền Nam trong khoá học đã phát biểu tự nhận mình chỉ là đứa trẻ sơ sinh so với những nhà văn miền Bắc đã tham gia “cách mạng” trước đó hàng mấy chục năm, vậy thì cần phải có thời gian học tập để sau này sẽ được cầm bút trở lại. Ngay lập tức, Mai Quốc Liên một cây bút đến từ miền Bắc đã đứng dậy nói ngay ” Khóa học này mở ra để các anh các chị hiểu biết về xã hội mới thôi chứ đừng trông mong vào việc cầm bút trở lại. Bởi vì miền Nam các anh các chị làm gì có văn hóa!”
Việt Tide: Và phản ứng của anh chị em văn nghệ ra sao?
Nhật Tiến: Phải nói là sôi sục. Trước tiên, Đỗ Phương Khanh đứng lên chỉ mặt Mai Quốc Liên và hỏi ngay “Anh vào trong Nam được bao lâu rồi, và anh đã đọc được bao nhiêu tác phẩm của miền Nam rồi, như cuốn Những giọt mực của Lê Tất Điều anh đã đọc chưa mà dám nói miền Nam không có văn hóa?” Rồi nhiều người nhao lên đứng dậy, cả tôi lẫn nhà văn Nguyễn Thụy Long cũng đứng dậy. Không khí lúc đó rất sôi động. Những người điều khiển khóa học vội vã tuyên bố nghỉ giải lao. Khi ra ngoài sân thì Nguyễn Thụy Long có một người đi kè. Vũ Hạnh cũng kè tôi ra một góc sân và bảo : “Anh đừng có nóng. Anh phản ứng như thế người ta sẽ cho là anh phá hoại khóa học“. Đến khi tái nhóm thì chúng tôi không thấy mặt Mai Quốc Liên nữa. Qua buổi chiều, Ban tổ chức cho biết Mai Quốc Liên chỉ là thành phần dự thính, không được quyền phát biểu. Vấn đề do đó cũng được bỏ qua đi. Chuyện này, nhà văn Tuấn Huy hiện ở Orange County cũng đã chứng kiến và từ lâu anh cũng đã viết lại trong một hồi ký đăng trên nhiều báo ở hải ngoại.
California 28 tháng 4-2004
Nhà Văn Nhật Tiến 